Dar es Salaam. Oscar Kambona ni mmoja wa wanasiasa wa mwanzo wakati wa harakati za kupigania uhuru, alifanya kazi kwa karibu na Mwalimu Julius Nyerere, walikuwa ni marafiki walioshibana kabla na baada ya uhuru, kwenye chama na serikalini.
Hata hivyo, urafiki wao uliingia doa miaka michache baada ya uhuru ambapo wawili hao walikuja kuwa maadui wakubwa na baadaye Kambona aliyekutana kwa mara ya kwanza na Nyerere nchini Uingereza alikokuwa akisoma, akaamua kwenda kuishi uhamishoni.
Licha ya mchango wake na ushiriki wake kwenye harakati za kupigania uhuru wa Tanganyika, Kambona amepotea kwenye historia ya Tanzania, hata aliporejea nchini mwaka 1992 na kuanzisha chama cha siasa cha Tadea, bado hakupata umaarufu mkubwa.
Makala haya yanamwelezea Kambona alivyotofautiana mtazamo na Mwalimu Nyerere hususani kwenye azimio la Arusha ambapo yeye alikuwa na mrengo wa ubepari wa Magharibi huku Nyerere akiamini katika siasa za ujamaa.
Ahusishwa na uasi wa jeshi
Yalipofanyika maasi ya kijeshi jijini Dar es Salaam Januari 1964, ilidaiwa kuwa aliyekuwa afaidike na maasi hayo ni Kambona ambaye wakati huo alikuwa Waziri wa Ulinzi na Mambo ya Nje wa Tanganyika. Lakini madai hayo hayakuwahi kuthibitishwa.
Kambona alijua kuhusu mpango wa maasi ya kijeshi na kwa mujibu wa Anthony Clayton katika kitabu chake cha ‘The Zanzibar Revolution’. Ameandika “…Kambona alitazamia kufaidika kisiasa kutokana na machafuko ambayo yangetokea.”
Haikuelezwa ni namna gani angefaidika. Lakini wasiwasi wa baadhi tu ya watu waliofuatilia mambo hayo wanadai kuwa Mapinduzi ya Zanzibar yalikuwa yamepangwa kufanyika wakati mmoja na maasi ya Dar es Salaam yaliyoanzia katika Kambi ya Colito (Lugalo).
Kwa kawaida Kambona alijua au alikuwa amearifiwa mapema kuhusu maasi ya Dar es Salaam katika vitengo vya usalama vya Tanganyika na maofisa wa Kiingereza ambao bado walikuwa wakiitumikia Serikali ya Tanganyika, lakini hakuchukua hatua yoyote kuikabili hali hiyo hadi pale ilipotokea. Mmoja wa maofisa hao ni Luteni Kanali Rowland Mans.
Ilidaiwa kuwa mara kwa mara, Kambona, akiwa Waziri wa Ulinzi, alikuwa akiwatembelea maofisa wa ngazi za chini katika kambi ya Colito (sasa Lugalo) na mara nyingine bila kuonana na viongozi wakubwa wa kambi hiyo.
Hata hivyo, uhusiano kati ya Mwalimu Nyerere na Kambona ulianza kuzorota mara baada ya Muungano wa Tanganyika-Zanzibar na wala si wakati uleule wa ‘Mapinduzi ya Tanganyika’ (Maasi).
Katika kipindi cha mwaka 1964 – 1966, urafiki kati ya Kambona na Kassim Hanga uliongezeka zaidi kuliko ulivyokuwa awali, pengine hali hiyo ilitokana na matatizo ya Hanga, na kwa ajili hiyo Hanga alijikuta amenasa katikati ya ugomvi au mgogoro wa uongozi uliokuwapo kati ya Nyerere na Kambona.
Ugomvi huo uliongezeka na kuzaa uhasama, uliobadilika kutoka katika hali yake mbaya na kuwa katika hali mbaya zaidi.
Uhasama huo ulizidi zaidi ilipojulikana kwa Nyerere kwamba Kambona alikuwa na mawasiliano na Wakomunisti wa Ulaya na kwamba maoni yake kuhusu Serikali ya Mapinduzi ya Zanzibar (SMZ) yalitofautiana kabisa na yake (Nyerere).
Isitoshe, fununu alizopewa Nyerere kwamba Kambona alihusika kwa kiasi fulani katika kupanga mapinduzi ya Tanganyika zilifanya uhusiano huo kuharibika zaidi.
Hata hivyo, katika zile siku za kwanza, muda mfupi tu kabla ya Muungano kufanyika, Nyerere alikuwa anamwonea Kambona huruma wakati Kambona alipomlalamikia bosi wake kuwa alikuwa hajisikii vizuri kiafya.
Mwalimu Nyerere alimfanyia Kambona mpango wa kwenda nchini Netherlands kwa matibabu, na gharama zote zililipwa na Serikali ya Tanganyika. Lakini sasa wakiwa wametumbukia katika mgogoro wa wao kwa wao, Nyerere akagundua kuwa kutawala watu hakuhitaji huruma.
Kuanzia wakati huo, aliendelea kuamini kwamba kushughulika na watu hakuhitaji sana mtu kuwa mpole.
Mwaka 1966, Mwalimu Nyerere alihisi kwamba katika serikali yake kulikuwa na kile alichodai kuwa ni “utovu wa nidhamu.”
Kambona alipinga mabadiliko ya msingi yaliyofanywa na Azimio la Arusha Februari 1967, ambalo lilikuwa mpango wa kiuchumi na kisiasa wa kubadilisha Tanzania kuwa nchi ya kijamaa.
Azimio lilisema kiongozi wa Tanu au wa Serikali ni sharti awe mkulima au mfanyakazi, na asishiriki jambo lolote la Kibepari au Kikabaila, asiwe na hisa katika kampuni zozote, asiwe mkurugenzi katika kampuni ya kikabaila au kibepari, asiwe na mishahara miwili au zaidi na asiwe na nyumba ya kupangisha.
Kambona ambaye alikuwa mwandani na msiri mkubwa wa Mwalimu Nyerere tangu wakati wa ujenzi wa chama cha Tanu mwishoni mwa miaka ya 1950, alianza kupingana naye juu ya sera zake. Wakati Nyerere akielekea zaidi kwenye Ujamaa, Kambona alikuwa akielekea kwenye Ubepari.
Mkutano huo wa Arusha uligeuka kuwa ubishani mkali wa hoja. Katika mkutano huo, Nyerere alipendekeza Ujamaa uwe ndiyo sera kuu ya serikali ya Tanzania, lakini Kambona alipinga vikali sera hiyo.
Katika ukurasa wa 172 wa kitabu chake, ‘The African Liberation Struggle: Reflections’, mwandishi Godfrey Mwakikagile ameandika kuwa mara kwa mara mkutano ulilazimika kuvunjika ili kuwaruhusu viongozi wao watatu Nyerere, Kambona na Rashid Kawawa kwenda kufanya mazungumzo faraghani, waelewane ndipo warudi kikaoni kuendelea na mkutano.
“Lakini kila waliporejea kwenye mkutano ilionekana dhahiri kwamba Kawawa alikuwa upande wa Nyerere dhidi ya Kambona,” anaandika Mwakikagile.
Kila jambo lililoleta mtafaruku mkubwa kwenye kikao hicho, ilibidi pawepo na vikao vya siri ili kuweka mambo sawa kabla ya kurejea katika hadhara kuendelea na mkutano, na mjadala mwingine mkubwa uliotawala siku iliyofuata ulikuwa ni ama Tanzania iwe na vijiji vya ujamaa katika mpango wa kufuata mfumo wa ujamaa au vinginevyo, na katika mijadala hiyo, Kawawa alikuwa anakubaliana na kila alilosema Mwalimu Nyerere kumpinga Kambona na baadhi ya wachache wengine.
Baada ya kupitishwa kwa Azimio la Arusha, Kambona alikwenda kuishi uhamishoni nchini Uingereza bila msaada wa kifedha, na alichukua kazi kadhaa zenye malipo ya chini ili kujikimu na familia yake.
Jambo baya zaidi kwa Kambona lilikuwa ni madai dhidi yake kuhusiana na pesa alizotumia lakini mahesabu yake yakawa hayalingani na matumizi. Alitakiwa kuzitolea maelezo. Na alijua alipaswa kufanya hivyo.
Lakini aliikimbia nchi kabla hajaambiwa afanye hivyo. Jumanne ya Januari 23, 1968, tarehe ambayo ilikuwa siku ya kwanza ya ufunguzi wa kikao cha Bunge la Muungano kwa mwaka huo, Bunge lilitajiwa mali za Oscar Kambona.
Kikao hicho kilielezwa kuwa “Kambona ameikimbia nchi mwishoni mwa mwaka jana (1967)” na kwamba kabla hajaondoka, Sh500,000 ziliingizwa kwenye akaunti yake mjini Dar es Salaam kutoka benki moja ya Uingereza ambayo haikujulikana ni benki gani. (‘Hansard’ kumbukumbu rasmi za mijadala ya bunge, hazielezi hiyo ilikuwa ni benki gani).
Pesa hizo, kwa mujibu wa ‘Hansard’, ziliingizwa katika akaunti hiyo Jumanne ya Desemba 6, 1966. Hiyo ilikuwa ni miezi miwili kabla ya kutangazwa kwa Azimio la Arusha. Hayo yalisemwa na Makamu wa Pili wa Rais, Kawawa, alipokuwa akijibu swali kutoka kwa mbunge wa Rombo, Maskini.
Miezi mitano baada ya Azimio la Arusha Julai 1967 ilielezwa kuwa kiasi kikubwa cha pesa kilikuwa kikiingia katika akaunti ya Kambona ambaye pia alidaiwa kumiliki majumba katika mikoa ya Dar es Salaam, Morogoro na Songea ambazo kwa pamoja zilikuwa na thamani ya Sh485,612.
Rashidi Kawawa alisema kulingana na uchunguzi uliofanywa na Benki Kuu ya Tanzania (BoT) baada ya Kambona kuikimbia nchi, uligundua kwamba kati ya Juni 1965 na Desemba 1966, Kambona aliingiza katika akaunti yake mjini Dar es Salaam Sh896,800. Pia, haikuelelezwa akaunti hiyo ni ya benki gani.
Ukwasi aliodaiwa kuwa nao
Matokeo ya uchunguzi wa BoT yalionyesha yafuatayo: Juni 1965, Oscar Kambona aliingiza kwenye akaunti yake Sh65,800 ambazo zilikuwa ni kwa pauni ya Uingereza. Julai 1967 aliingiza Sh60,000 kwa pauni ya Uingereza.
Februari 1966 aliingiza Sh60,000 ambazo zilikuwa ni kwa Shilingi ya Tanzania. Julai 1966, aliingiza Sh60,000 kwa shilingi ya Tanzania na Septemba 1966 aliingiza Sh70,000 kwa shilingi ya Tanzania.
Ilielezwa pia kwamba Kambona alikuwa akimiliki majumba mengi katika maeneo kadhaa ya nchi kabla hajatorokea Nairobi, Kenya, kisha London, Uingereza. Majumba yaliyotajwa bungeni ni pamoja na: nyumba iliyoko Magomeni kwenye Kitalu No. 29, 30 na 31 iliyokuwa na thamani ya Sh30,000.
Nyumba nyingine ilikuwa Kunduchi kwenye Kitalu No. 28 aliyoinunua kwa jumla ya Sh12,000 na kulipa pesa taslimu.
Nyumba iliyoko Msasani Beach, Kitalu No. 92 iliyojengwa kwa gharama ya Sh392,612 bila kuhesabu gharama nyingine za vyombo vya ndani.
Nyumba iliyoko Songea, Kitalu No. 21 aliyoinunua kwa pesa taslimu Sh15,000. Nyumba iliyoko Morogoro, Kitalu No. 89 aliyoinunua kwa pesa taslimu Sh36,000.
Kwa kutazama mtiririko huo wa madai, Jumapili ya Januari 12, 1969, Nyerere alikwenda Zanzibar kuhudhuria sherehe za kuadhimisha miaka minne ya Mapinduzi ya Zanzibar. Alipohutubia katika maadhimisho hayo, alimtaja Kambona kama “…mwizi na mhuni wa kisiasa.”
Kambona alikaa uhamishoni hadi ulipoanzishwa mfumo wa vyama vingi vya siasa mwaka 1992, ndipo aliporejea na kuanzisha chama cha Tadea. Hata hivyo, chama chake hakikufanikiwa sana. Kambona alifariki mjini London, Uingereza Juni 1997.
Oscar Kambona alizaliwa Agosti 13, 1928 katika kijiji cha Kwambe, karibu na Mbamba Bay kwenye mwambao wa Ziwa Nyasa katika wilaya ya Nyasa, Mkoa wa Ruvuma.
Alikuwa mtoto wa Mchungaji David Kambona na Miriam Kambona. Baba yake Kambona alikuwa miongoni mwa mapadri wa kwanza wa Kiafrika kufanywa wakfu katika Kanisa la Anglikana la Tanganyika.
Kambona alikuwa Waziri wa kwanza wa Mambo ya Nje wa Tanganyika kuanzia 1963 hadi 1966. Alikuwa Katibu Mkuu wa Chama cha Tanu (Tanganyika African National Unioni) wakati wa harakati za kupigania uhuru na alifanya kazi kwa karibu na Rais wa kwanza wa Tanzania, Mwalimu Julius Nyerere, ambaye alikuwa Rais wa chama hicho kilichoongoza Tanganyika kupata uhuru kutoka kwa Uingereza Desemba 9, 1961.
