Dar es Salaam. Katika anga ya siasa nchini, uchaguzi wa serikali za mitaa umebaki kuwa alama ya demokrasia ya karibu, ambapo sauti ya wananchi inatakiwa kusikika kwa uwazi na usawa.
Hata hivyo, changamoto zimejitokeza kutokana na michakato ya uteuzi wa wagombea ndani ya vyama vya siasa na hatari iliyopo ni kwamba ushiriki wa wananchi unaweza kupungua kutokana na migogoro inayotokana na uteuzi usio wa haki.
Katika makala hii, tunachambua kwa kina umuhimu wa kuwa na michakato ya uteuzi wa wagombea isiyo na upendeleo ndani ya vyama, jinsi migogoro ya ndani inavyoweza kudhoofisha demokrasia, na umuhimu wa vyama kushikilia misingi ya uwazi na uwajibikaji.
Katika historia ya uchaguzi wa serikali za mitaa nchini, vyama vya siasa vilivyo na ushawishi mkubwa kama CCM, Chadema na ACT-Wazalendo vimekuwa na majukumu makubwa ya kuteua wagombea.
Aghalabu, uteuzi huu umekuwa chanzo cha migogoro ndani ya vyama, kutokana na malalamiko ya upendeleo na kukosekana kwa uwazi yamekuwa yakiibua hisia kali miongoni mwa wanachama.
Katika uchaguzi wa serikali za mitaa wa mwaka 2019, asilimia 57 ya wagombea walijiondoa kutokana na malalamiko ya uteuzi.
Takwimu hizi, zilizochapishwa na Tume Huru ya Taifa ya Uchaguzi (INEC) mwaka 2020, zinadhihirisha ukubwa wa tatizo hili na namna linavyoathiri siasa za msingi na kupelekea wananchi kupoteza imani na ushiriki wao kupungua.
Hali hii si tu inapunguza nafasi za vyama kushinda kwa haki, bali pia inapunguza uhalali wa demokrasia yenyewe.
Uteuzi wa wagombea na athari kwa wapiga kura
Michakato ya uteuzi isiyo ya haki inapotokea, matokeo yake ni kugawanyika kwa wanachama ndani ya chama na kupungua kwa mshikamano.
Mgawanyiko huu unawaathiri moja kwa moja wapiga kura ambao wanategemea umoja na uthabiti wa chama katika kuleta maendeleo.
Katika uchaguzi wa mwaka 2014, baadhi ya vyama vya upinzani vilisusia uchaguzi wa serikali za mitaa kutokana na kile vilichodai ni mchakato usio wa haki.
Matokeo yake, wananchi katika baadhi ya maeneo walikosa wagombea wa kuchagua na hivyo kupoteza fursa ya kuamua maendeleo ya maeneo yao.
Hii inaonyesha jinsi michakato ya uteuzi ilivyo muhimu kwa mustakabali wa demokrasia ya msingi.
Kila chama kinahitaji kuhakikisha kwamba michakato ya uteuzi inafanywa kwa uwazi na usawa, ili wanachama wote wapate fursa sawa za kuwania nafasi za uongozi.
Ofisi ya Msajili wa Vyama vya Siasa imekuwa ikisisitiza umuhimu wa uwazi na uwajibikaji katika michakato ya uteuzi kama njia ya kuimarisha demokrasia.
Katika taarifa yake ya mwaka 2021, Ofisi ya Msajili ilieleza vyama vinavyotumia michakato ya uteuzi wa wazi vina nafasi kubwa zaidi ya kuvutia wapiga kura na kuongeza ushiriki wa wananchi kwenye uchaguzi.
Uwazi katika uteuzi unasababisha kuibuka kwa wagombea wenye uwezo na uadilifu, wanaoweza kushindania nafasi za uongozi kwa misingi ya sifa na si kwa upendeleo.
Michakato yenye upendeleo si tu inapunguza imani ya wapiga kura, bali pia inashusha hadhi ya chama hicho na kufanya wengi waone kuwa siasa ni mchezo wa kujuana, na si wa kufuata taratibu.
Ni muhimu kuelewa namna uteuzi unavyoathiri ushiriki wa wananchi katika uchaguzi wa serikali za mitaa.
Kwa mujibu wa INEC mwaka 2019, asilimia 42 ya wananchi walikiri kuwa walikosa imani na michakato ya uteuzi wa wagombea, hali iliyopunguza hamasa yao ya kushiriki katika uchaguzi.
Takwimu hizi, zilizotolewa mwaka 2020, zinadhihirisha wazi namna uteuzi wa wagombea unavyochangia kupungua kwa ushiriki wa wananchi.
Kwa hali hii, vyama vya siasa vina wajibu wa kutengeneza mazingira ya kuaminika ili kuhakikisha wapiga kura wanahamasika na kushiriki kikamilifu kwenye chaguzi.
Bila ushiriki mzuri wa wananchi, utekelezaji wa sera na mipango ya maendeleo ya serikali za mitaa unaweza kuwa wa kusuasua, kwani uhalali wa viongozi waliochaguliwa unategemea ridhaa ya wapiga kura wengi.
Vyama vya siasa vina nafasi ya kuhakikisha uteuzi wa wagombea unafanyika kwa njia ya haki, na ya wazi.
Kuna mambo kadhaa ambayo vyama vinaweza kufanya ili kuboresha michakato ya uteuzi na kuondoa malalamiko ambayo yamekuwa yakijitokeza:
Kutoa mafunzo kwa wanachama kuhusu umuhimu wa michakato ya uteuzi ya haki.
Hii itasaidia kuwahamasisha wanachama kuheshimu na kuzingatia taratibu za kisheria na kidemokrasia.
Kuimarisha taratibu za malalamiko kwa kuwa na mifumo madhubuti ya kushughulikia malalamiko ya wanachama yanayojitokeza baada ya uteuzi.
Vyama vya siasa vinaweza kujifunza kutoka nchi jirani kama Kenya, ambako mifumo ya kushughulikia malalamiko ya uteuzi imeimarishwa na kusaidia kupunguza migogoro ya ndani.
Kuhakikisha ushirikishwaji wa wanachama katika uteuzi wa wagombea na si uamuzi wa viongozi wachache.
Kwa mujibu wa ripoti ya Shirika la Twaweza mwaka 2022, wananchi walionyesha wanathamini vyama ambavyo vina mifumo ya ushirikishwaji kuliko vile ambavyo maamuzi yanafanywa na viongozi wachache.
Kutangaza matokeo kwa wwazi ili wanachama wote wawe na imani na mchakato mzima.
Kutangaza matokeo bila upendeleo kunawajenga wagombea na kuimarisha mshikamano ndani ya chama.
Kwa njia hizi, vyama vya siasa vinaweza kujenga uaminifu miongoni mwa wanachama na wananchi kwa ujumla.
Hii si tu itasaidia kuongeza ushiriki wa wananchi katika chaguzi, bali pia itaimarisha demokrasia katika ngazi ya msingi.
Michakato ya uteuzi wa wagombea ndani ya vyama vya siasa ni kiini cha ufanisi wa demokrasia nchini, hususan katika uchaguzi wa serikali za mitaa.
Michakato hii inapokuwa ya wazi na yenye haki, inachochea wananchi kushiriki kikamilifu kwenye uchaguzi, na kuwafanya kuona kuwa kweli sauti zao zinaheshimiwa.
Hata hivyo, michakato yenye dosari huleta malalamiko, kugawanyika kwa vyama, na kupunguza hamasa ya wapiga kura.
Katika uchaguzi wa mwaka 2019, kulikuwa na malalamiko mengi kuhusu uteuzi wa wagombea, hali ambayo ilipunguza ushiriki wa wananchi.
Ili kuepuka hali hii, vyama vya siasa vinatakiwa kushikilia misingi ya uwazi na uwajibikaji.
Ni wajibu wa vyama kuhakikisha michakato ya uteuzi haiathiri hamasa ya wananchi kushiriki katika uchaguzi wa serikali za mitaa, bali inakuwa ni kichocheo cha kuimarisha demokrasia na maendeleo ya nchi.
Kwa hivyo, kama taifa, ni muhimu kuhakikisha kuwa uchaguzi wa serikali za mitaa unafanyika kwa njia ya haki na wazi, ambapo kila mwananchi anapata fursa ya kuchagua viongozi kwa njia ya haki.
Kwa njia hii, tutakuwa tunajenga demokrasia imara na kuimarisha mshikamano wa kitaifa kwa manufaa ya wote.
