Dar es Salaam. Katika mchakato wa uchaguzi, haki ni nguzo inayoshikilia msingi wa demokrasia kwa uthabiti.
Pasi na haki, demokrasia hubaki ni kivuli kisicho na maana kwa mwananchi wa kawaida anayetamani sauti yake isikike.
Ni haki inayosimama kama mwanga unaowaongoza wapigakura, vyama vya siasa na viongozi kuelekea uchaguzi wa kweli na wenye tija kwa jamii nzima.
Mwaka 2022, Shirika la Kimataifa la Transparency International liliripoti nchi zenye uchaguzi huru na haki zina maendeleo ya kijamii na kiuchumi kwa asilimia 75 zaidi kuliko zinazofanya kinyume chake.
Hii inathibitisha kuwa haki si tu suala la kikatiba, bali ni msingi wa ustawi wa watu na maendeleo ya taifa kwa ujumla.
Haki na ufanisi wa uchaguzi
Umoja wa Mataifa ulieleza mwaka 2021, kuwa nchi zinazoendesha uchaguzi kwa haki na uwazi hushuhudia ongezeko la amani kwa asilimia 80 na kupungua kwa migogoro ya kisiasa kwa asilimia 60.
Hii ni kwa sababu haki inawaunganisha wapigakura, kuimarisha imani yao kwa vyombo vya uchaguzi na kuwapa ujasiri wa kuchagua viongozi wanaowaamini.
Uchaguzi wa haki unatoa nafasi sawa kwa kila raia kujitokeza na kupiga kura bila woga.
Ukweli kwamba nchi ambazo zimeimarisha mifumo ya haki katika uchaguzi, zimepiga hatua ya maendeleo, unaonyesha kuwa demokrasia yenye haki ina uwezo wa kujenga nchi imara na yenye misingi thabiti ya ustawi wa kijamii.
Mamlaka zinazosimamia uchaguzi zina jukumu la kuhakikisha haki inatawala katika hatua zote za uchaguzi kwa kuwa kasoro huathiri mwitikio wa wapigakura na kusababisha utata na ukosefu wa amani.
Uadilifu mifumo ya uchaguzi
Kwa upande mwingine, Tume ya Uchaguzi ya Afrika Kusini (IEC) mwaka 2021, iliripoti mafanikio ya kupunguza malalamiko ya wapigakura kwa asilimia 90 tangu kuanzishwa kwa mifumo ya kielektroniki ya uandikishaji na uhesabu wa kura.
Mafanikio hayo yamechangiwa na kuweka mikakati ya kuhakikisha kila hatua ya uchaguzi inazingatia haki.
Mfumo huo umesaidia kwa kiasi kikubwa kuimarisha demokrasia na imani ya raia kwa vyombo vyao vya uchaguzi.
Pamoja na hayo, wagombea katika uchaguzi wana wajibu wa kuzingatia maadili na kuendeleza demokrasia ya haki.
Kwa mujibu wa ripoti ya mwaka 2020 kutoka Taasisi ya Demokrasia ya Afrika (IDEA), nchi ambazo wagombea wake walifuata misingi ya haki na maadili katika kampeni zao, zilipata ongezeko la wapigakura kwa asilimia 50 na amani ya kisiasa kwa asilimia 70.
Hii ina maana kuwa demokrasia yenye haki inategemea viongozi wanaoweka mbele masilahi ya wananchi badala ya kushindana kwa njia chafu.
Tanzania, katika kampeni za uchaguzi wa serikali za mitaa mwaka 2019, ilishuhudia matukio ya vurugu za kisiasa katika baadhi ya maeneo ambayo wagombea walitumia lugha za uchochezi.
Tume ya Haki za Binadamu ya Tanzania mwaka 2019, ilitoa ripoti ikisisitiza umuhimu wa wagombea kuzingatia maadili ili kudumisha amani na haki.
Haki kwa makundi ya jamii
Uchaguzi wa haki hauwezi kufikiwa bila kujumuisha makundi yote ya jamii, hususan wanawake, vijana na watu wenye ulemavu.
Utafiti wa mwaka 2021 wa Benki ya Dunia unaonyesha nchi zinazohakikisha ushiriki wa haki wa wanawake na vijana kwenye uchaguzi zina maendeleo ya kijamii kwa asilimia 65 zaidi kuliko nchi zisizo na usawa huo.
Hii inaonyesha haki kwa makundi yote inachochea ustawi wa kijamii na kuimarisha ushirikiano miongoni mwa wananchi.
Katika uchaguzi wa mwaka 2022 nchini Kenya, ushiriki wa wanawake uliongezeka kwa asilimia 30 baada ya Serikali kuhakikisha mazingira salama na haki kwa wapigakura wa kike.
Hili ni fundisho kuwa haki katika uchaguzi inawezesha ushiriki wa kundi hili muhimu ambalo mara nyingi linasahaulika.
Kuweka msingi wa haki katika uchaguzi kunahitaji uwepo wa sheria zinazolinda na kusimamia mchakato mzima wa uchaguzi.
Kwa mujibu wa ripoti ya Taasisi ya Uchaguzi na Demokrasia ya Afrika Mashariki ya mwaka 2022, nchi zinazozingatia sheria na misingi ya haki zinapunguza malalamiko ya wapigakura kwa asilimia 85.
Hii inadhihirisha kuwa, sheria na haki huchangia katika kuimarisha amani na uwazi kwenye uchaguzi.
Sheria husaidia kwa kiasi kikubwa kuimarisha mchakato wa uchaguzi nchini, hivyo kuna haja ya sheria kuzingatiwa ili kuhakikisha kila raia ahisi kuwa haki yake inalindwa, hasa katika mchakato wa kuhesabu na kutangaza matokeo.
Kupitia haki, uchaguzi unakuwa si tu tukio la kuchagua viongozi, bali ni mchakato wa kuunganisha jamii na kujenga taifa lenye mshikamano na maendeleo.
Utafiti wa Global Democracy Index mwaka 2023, ulionyesha nchi zenye uchaguzi wa haki zinaendelea kwa kasi zaidi na hupunguza migogoro ya ndani kwa asilimia 75.
Kwa hiyo, ni wajibu wa wananchi, vyombo vya uchaguzi na viongozi wa kisiasa kuhakikisha haki inazingatiwa.
Hii si kwa manufaa ya sasa tu, bali ni kwa kizazi kijacho ambacho kitakuwa katika nchi inayoheshimu na kuthamini haki.
Haki ndiyo taa ya demokrasia inayotuongoza kuelekea kwenye uchaguzi wa amani, usawa na maendeleo endelevu kwa wote.
Ni jukumu la kila mmoja kuhakikisha haki ni sehemu ya msingi katika uchaguzi. Kwa wananchi, haki inamaanisha kushiriki kikamilifu na kutoruhusu hila kuharibu sauti yao.
Kwa tume za uchaguzi, haki ni kuhakikisha kila kura inahesabiwa na matokeo yanatangazwa kwa uwazi.
Na kwa viongozi wa kisiasa, haki ni kushindana kwa maadili na kutanguliza masilahi ya wananchi mbele ya masilahi binafsi.
Katika uchaguzi wa demokrasia yenye haki, wananchi wanapata nafasi ya kuchagua viongozi wanaowaamini na wenye uwezo wa kuongoza taifa kwa amani na maendeleo.
