Njia ya amani ya Timor-Leste haikuwa rahisi. Mnamo 1976, sio muda mrefu baada ya Indonesia kujitegemea ilivamia sehemu ya mashariki ya kisiwa cha Timor, zamani ilikuwa koloni la Ureno.
Kipindi kisicho na furaha cha kazi, kilichowekwa na ukandamizaji wa vurugu, kilifuatiwa hadi 1999 wakati, kwa msaada wa UN, taifa ndogo la Asia lilianza njia ya kujitolea.
Ujumbe wa Umoja wa Mataifa huko Timor ya Mashariki, UNAMET, ulifanya kura ya maoni juu ya kujitolea mnamo Septemba 1999. Idadi ya asilimia 78.5 ya wapiga kura walichagua uhuru, lakini idadi ya watu walijikuta wakikabiliwa na mashambulio ya kikatili na vikosi vya wanamgambo kwa kushirikiana na Indonesia.
Natércia Martins alikuwa 19 wakati huo. Alifanya kazi kwa UNAMET, kuangalia orodha ya wale waliosajiliwa kupiga kura. Kituo chake cha kupigia kura kilishambuliwa na wapiganaji wanaopingana na uhuru ambao walimchoma wafanyikazi wawili na kulazimisha timu za UN kuhama. Katika wimbi la vurugu lililofuata, wafanyikazi 14 wa UNAMET wangeuawa kote nchini, pamoja na binamu yake, Ana Lemos.
Kikosi cha kimataifa cha Timor-Leste, kiingilio, kilichoidhinishwa na Baraza la Usalamaalitoa mchango mkubwa katika kumaliza shida. Bi Martins anasema kwamba nguvu na sadaka ya binamu yake ilimchochea ajiunge na polisi, na “hakikisha maisha salama kwa watu, haswa wanawake na watoto.” Kulingana na yeye, uwepo wa misheni ya kulinda amani ya UN ilifanya idadi nzima ya watu wa Timorese wahisi salama, baada ya kiwewe cha upotezaji wa wapendwa na mali katika shida ya baada ya kumbukumbu.
Katika miaka iliyofuata Timor-Leste na taasisi zake zikawa thabiti zaidi, lakini mnamo 2006 mzozo wa kisiasa wa ndani ulitikisa nchi, na kusababisha mapigano makali ambayo yalitembea zaidi ya watu elfu 150.
Habari za UN/Felipe de Carvalho
Dada Guilhermina, katika ukumbi wa mama wa Canossian huko Dili.
Mojawapo ya maeneo haya waliyotafuta kimbilio ilikuwa makao ya mama wa Canossian, huko Balide, Dili, ambayo hapo awali ilikuwa na elfu 23. Dada Guilhermina, anayehusika na wahudumu wakati huo, anasema kwamba kulikuwa na “risasi kila mahali na watu waliogopa sana”. Alidhani kwamba wakati alifungua milango ya kuwakaribisha watu, wangekaa kwa masaa machache, lakini mwisho wake hali ilidumu kwa miaka miwili na miezi tisa.
Mara nyingi, walinda amani wa UN walitoa usalama kwa tovuti, kuzuia mashambulio.
“Kupitia mazungumzo Umoja wa Mataifa kila wakati ulitafuta uingiliaji wa amani kati ya Timorese,” anasema Dada Guilhermina. Watu waliohamishwa waliokaa kwenye makao pia walipokea msaada kutoka kwa mashirika ya UN kwa msaada wa matibabu na chakula, pamoja na maji na usafi wa mazingira.
“Misheni iliyofanikiwa zaidi katika historia ya UN”
Kwa jumla, Timor-Leste alishiriki misheni sita ya UN (walinda amani nne na mbili za kisiasa), hadi 2012. “Kuzaliwa kwa Timor-Leste kulifanywa na Umoja wa Mataifa,” mkuu wa zamani wa amani Luis Pinto aliiambia Habari za UNkuongezea misheni nchini ndio “iliyofanikiwa zaidi katika historia ya UN”.
Picha ya UN/Martine Perret
UN na Polisi wa Timor hujiandaa kwa uchaguzi wa rais mnamo 2012.
Meja Pinto alisema kuwa wakati wa mapambano ya uhuru, wakati huo huo Timorese waliendeleza ustadi wa kijeshi na kisiasa. Sasa wanasafirisha uzoefu huu, kukuza mazungumzo kati ya vyama vinavyopigania katika nchi zingine, kuwahimiza kupata sababu ya kawaida.
Wanajeshi wa Timorese wameshiriki katika misheni ya kulinda amani huko Kosovo na Lebanon na, tangu 2011, nchi hiyo imewapa waangalizi wa jeshi kwenye Misheni ya Sudani Kusini.
Mmoja wa waangalizi hao, Meja Zequito Ximenes, aliiambia Habari za UN Kwamba jukumu la UN la kuleta amani katika nchi yake lilikuwa na ushawishi katika uamuzi wake wa kuwa kofia ya bluu. “Nilitaka kuchangia misheni kama hiyo ulimwenguni na kufanya tofauti katika mikoa iliyoathiriwa na migogoro.”
Kumekuwa na Kituo cha Mafunzo ya Uendeshaji wa Amani huko Timor-Leste tangu 2018, kuandaa wanajeshi wa kiume na wa kike kwa misheni ya UN. Nchi iko tayari kutuma walinda amani zaidi kufanya kazi katika maeneo kama vile uokoaji na ulinzi, na kampuni ya wahandisi, kwa ujenzi wa barabara na shule.
Ili kuzuia kurudi vitani, viongozi wa Timorese walipa kipaumbele maridhiano ya kitaifa, na hali ya kawaida ya uhusiano na Indonesia. Chaguzi hizi, na msaada wa jamii ya kimataifa, zimeifanya nchi kuwa mfano wa utulivu wa baada ya mzozo na kuonyesha njia ya amani na usalama inawezekana.
