Leo unafanyika uchaguzi mkuu wa Afrika Kusini, huku ikitabiriwa kuwa chama tawala cha African National Congress (ANC), kinaweza kupata chini ya asilimia 50 ya kura kwa mara ya kwanza katika kipindi cha miaka 30 ya utawala wa watu weusi.
Upinzani dhidi ya chama kilichoongoza vita dhidi ya ubaguzi wa rangi chini ya hayati Nelson Mandela, umeongezeka katika miaka ya hivi karibuni kiasi kwamba kuna uwezekano wa kuundwa kwa serikali ya mseto.
Karibu wapigakura milioni 28 wa nchi hiyo waliojiandikisha wana nafasi ya kuchagua wawakilishi katika mabunge ya kitaifa na majimbo katika uchaguzi huu mkuu wa saba wa kidemokrasia nchini humo ambao umekuwa ukifanyika kila baada ya miaka mitano tangu mwaka 1994, wakati utawala wa weupe wachache ulipoisha na ANC kuingia madarakani.
ANC, ambacho sasa kinaongozwa na Rais Cyril Ramaphosa kinakabiliwa na shinikizo kubwa. Ukosefu wa ajira uliokithiri, ambao ulifikia asilimia 32 mwaka jana, kukosekana kwa usawa wa kiuchumi, tuhuma za ufisadi na kukatika kwa umeme mara kwa mara kumepunguza umaarufu wake.
Viwango vya juu vya uhalifu wa kikatili, wastani wa matendo 130 ya ubakaji na mauaji 80 kwa siku katika miezi mitatu iliyopita ya mwaka 2023 pia yamepunguza imani kwa serikali yake.
Hata hivyo, ANC inasema inajitahidi kutatua matatizo haya na kuwashawishi raia wasifumbe macho kuona faida waliyopata kupitia chama hicho tangu mwisho wa ubaguzi wa rangi.
Chama hicho kinasema viwango vya umaskini vimepungua, idadi kubwa ya Waafrika Kusini wanaishi katika nyumba nzuri na upatikanaji wa huduma za afya umeboreka.
Chama cha ANC kimeahidi kutengeneza mamilioni ya ajira katika kipindi cha miaka mitano ijayo ili kuimarisha uwekezaji, kusaidia sekta binafsi na kumaliza ufisadi.
Kauli za vyama vya upinzani
Kwa upande mwingine, chama kikuu cha upinzani cha Democratic Alliance (DA) kinasema “nchi iko kwenye mgogoro” na kinataka kuwe na uchumi huria, ikiwa ni pamoja na kuelekea kwenye ubinafsishaji mkubwa zaidi.
Matukio ya uhalifu nchini Afrika Kusini yanaweza kuathiri ushindi wa ANC. Chama hicho kimekuwa madarakani kwa miongo mitatu, lakini umaarufu wake umepungua kwa mujibu wa takwimu za hivi karibuni.
Hivi karibuni, kura ya maoni iliyofanywa na kampuni ya Social Research Foundation (SRF) ilionesha umaarufu wa ANC umepungua kutoka asilimia 45.9 hadi 40.8 katika kipindi cha wiki moja pekee.
Hii inaweza kuwa athari ya hatua ya Rais Ramaphosa kutia saini sheria mpya inayolenga kutoa afya bora kwa wote, licha ya upinzani kutoka vyama vya kisiasa na makundi ya wafanyabiashara kupinga.
Raia wa Afrika Kusini wamechoshwa na changamoto za kiuchumi, ukosefu wa ajira, uhalifu na kuharibika kwa miundombinu ya umma.
Kiwango cha ukosefu wa ajira nchini Afrika Kusini kimeongezeka katika robo ya kwanza ya mwaka huu na kuiacha serikali ikiwa na wasiwasi wiki chache tu kabla ya kufanyika kwa uchaguzi mkuu.
Kwa mujibu wa Ofisi ya Taifa ya Takwimu (StatsSA), kiwango cha ukosefu wa ajira kimefikia asilimia 32.9 kati ya Januari na Machi, ongezeko hilo likiwa asilimia 0.8, tofauti na kipindi kama hicho mwaka uliopita.
Idadi ya watu wasiokuwa na ajira imeongezeka kutoka 330,000 hadi kufikia milioni 8.2. Hali hii inaathiri sana taifa ambalo linachukuliwa kuwa lenye uchumi mkubwa zaidi barani Afrika.
Vijana wengi wanakabiliwa na changamoto ya ukosefu wa ajira, na hii imekuwa mada kuu katika siasa kuelekea uchaguzi mkuu wa leo.
Matukio ya uhalifu nchini humo yanaweza kuwa na athari kubwa kwa ANC. Uhalifu unaathiri moja kwa moja usalama na ustawi wa raia na inaweza kuongeza hisia za kutokuwa na imani na serikali na chama tawala.
Matukio ya uhalifu yanaweza kusababisha kupungua kwa uaminifu kwa chama, kuongezeka kwa shinikizo la kuimarisha usalama, na hatari ya kukosa utulivu wa kisiasa. Endapo kitashinda kwenye uchaguzi wa leo, ANC ili kiendelea kuwa chama tawala kwenye chaguzi zijazo, itahitaji kushughulikia kwa ufanisi suala la uhalifu na kujenga imani tena kwa wananchi.
Lakini pia haya yote yamechangia kupungua kwa umaarufu wa ANC. Chama cha DA kinatarajiwa kugawana kura na ANC, na hii inaweza kusababisha kura za ANC kushuka chini ya asilimia 50 kwa mara ya kwanza tangu mwaka wa 1994.
Ili kukabiliana na ukosefu wa ajira na usawa wa kiuchumi, chama cha Economic Freedom Fighters (EFF) ambacho ni cha tatu kwa ukubwa bungeni, kinasema kina suluhu ya tatizo kubwa la kiuchumi.
Chama hicho kinahoji kuwa ANC haijarekebisha usawa wa kiuchumi wa ubaguzi wa rangi na pia kinataka kutaifisha migodi, mabenki na sehemu nyingine muhimu za uchumi, kikisema kwamba utajiri wa nchi hiyo utatumika kuwanufaisha watu wengi.
Kwa upande mwingine, Rais wa zamani, Jacob Zuma ambaye aliondolewa madarakani na Ramaphosa kutokana na madai ya ufisadi ambayo anayakanusha na baadaye kufungwa jela kwa kukaidi amri ya mahakama, ameweka uzito wake wa kisiasa nyuma ya mpinzani mpya wa ANC.
Chama cha uMkhonto we Sizwe (MK) ambacho kimepata jina lake kutoka kwenye tawi la zamani la ANC, hakitabiriki kwenye kinyang’anyiro hicho. Hiki kina nguvu kubwa katika jimbo analotoka Zuma la KwaZulu-Natal.
Ingawa kuna maoni tofauti kuhusu idadi ya kura ambazo chama chake kinaweza kupata, Zuma anaonekana kuwa na mvuto mkubwa, hasa katika ngome yake ya kisiasa ya KwaZulu-Natal.
Matokeo ya uchaguzi yataamua ni chama gani kitashika hatamu za uongozi wa kitaifa. Ikiwa ANC itashinda tena, inaweza kuhitaji kufanya mageuzi ili kukabiliana na matatizo ya ukosefu wa ajira, ufisadi na kukosekana kwa usawa wa kiuchumi.
Pia, chama kitakachoshinda kinaweza kubadilisha sera za kiuchumi. Hii inaweza kuathiri uwekezaji, ajira na maendeleo ya kiuchumi. Vyama vya upinzani kama vile DA na EFF wana sera tofauti na matokeo yataathiri jinsi sera hizi zitakavyotekelezwa.
Kuhusu mabadiliko ya kijamii, uchaguzi unaweza kuathiri mabadiliko hayo.
Vyama vinavyoshinda vinaweza kufanya mabadiliko katika sekta za elimu, afya na huduma za kijamii. Pia, masuala ya ubaguzi wa rangi na usawa wa kijinsia yanaweza kujadiliwa zaidi.
Suala jingine litakaloathiriwa na uchaguzi huu ni uhusiano wa Afrika Kusini na nchi nyingine.
Kiongozi mpya atahitaji kushughulikia masuala ya kidiplomasia na biashara.
Kwa jumla, uchaguzi huu utaamua mwelekeo wa nchi kwa miaka ijayo. Ni muhimu kwa wananchi kushiriki kikamilifu katika uchaguzi ili kutoa maoni yao na kuchagua viongozi wanaowakilisha maslahi yao.
Mustakabali baada ya uchaguzi
Baada ya uchaguzi huu, kuna mambo kadhaa ambayo yanaweza kuboreshwa Afrika Kusini, ikiwa ni pamoja na uongozi na utawala, uchumi na ajira, elimu na afya, usawa wa kijamii na mazingira na nishati.
Kiongozi mpya anaweza kuleta mabadiliko katika uongozi na utawala. Hii inaweza kuwa ni pamoja na kuboresha uwazi, uwajibikaji na kupambana na ufisadi.
Pia, kiongozi anaweza kuteua watendaji watakaosaidia kutekeleza sera na mipango ya serikali.
Serikali mpya inaweza kuzingatia sera za kiuchumi zinazosaidia kuongeza ajira na kukuza uchumi. Kuwekeza katika miundombinu, teknolojia na sekta za uzalishaji kunaweza kuboresha hali ya kiuchumi na kutoa fursa za ajira.
Katika sekta za elimu na afya, serikali mpya inaweza kuboresha ubora wa elimu na kutoa fursa sawa kwa wanafunzi.
Kuhakikisha upatikanaji wa huduma bora za afya na kupambana na magonjwa kwa lengo la kuboresha afya za wananchi.
Kupunguza pengo la kiuchumi na kijamii ni muhimu ili kuhakikisha kuwa kila mmoja anapata fursa sawa na haki, hapa ikilenga kuboresha usawa katika jamii.
Kwa upande wa mazingira na nishati, kupunguza uchafuzi wa mazingira na kuwekeza katika nishati mbadala, kunaweza kuboresha hali ya mazingira na afya ya wananchi.
Kwa ujumla, kiongozi mpya atahitaji kufanya kazi kwa bidii ili kuboresha maisha ya wananchi na kuleta mabadiliko chanya katika nchi.
Kitakachotokea ANC ikishindwa
Ikiwa ANC kitashindwa katika uchaguzi wa leo au kulazimishwa kuunda serikali ya mseto, kuna mambo kadhaa yanayoweza kutokea.
Kwanza, chama cha upinzani kinaweza kushika madaraka. Hii inaweza kumaanisha kuwa DA au EFF kinaweza kuunda serikali mpya ambayo italeta sera mpya, mageuzi ya kiuchumi na kuboresha huduma za umma.
Hata hivyo, itakabiliwa na changamoto za kusimamia serikali na kushughulikia masuala ya kitaifa.
Jambo la pili linaloweza kutokea ni kwamba ikiwa hakuna chama kinachopata wingi wa kutosha, serikali ya mseto itaundwa.
Hii inamaanisha vyama vya kisiasa vitashirikiana kuunda serikali. Lakini serikali ya mseto inaweza kuwa na changamoto za kushirikiana na vyama vingine, lakini inaweza kuleta utofauti wa maoni na kuleta uwiano katika sera na maamuzi.
Jambo la tatu litakalotokea ni kwamba kushindwa kwa ANC kunaweza kuwa ishara ya mabadiliko ya kina katika siasa za Afrika Kusini. Vyama vya upinzani vinaweza kuleta mabadiliko katika uongozi, sera na utawala.
Wananchi wanaweza kutarajia mageuzi katika sekta kama vile elimu, afya, uchumi na kupambana na ufisadi.
Kwa jumla, mustakabali wa Afrika Kusini utategemea jinsi vyama vya siasa vitakavyoshughulikia masuala ya kitaifa na kuleta mabadiliko yanayohitajika.
